Қазақстан Республикасында оқушы жастарды құқықтық оқыту тұжырымдамасы

Қазақстан Республикасында оқушы жастарды құқықтық оқыту тұжырымдамасы

(Қазақстан Республикасы Президентінің қаулысымен бекітілген

1995 жылғы 21 маусымдағы № 2347)

Біздің қоғамды одан әрі демократияландыру, Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген Құқықтық мемлекетті қалыптастыру құқықтық оқыту мен тәрбиелеуді жетілдіру, халықтың барлық жіктерін, ең алдымен оқитын жастарды қамтитын жалпыға бірдей заңдық оқытуды ұйымдастыру жөніндегі кезек күттірмейтін және тиімді шараларды, оқытудың бүкіл кезеңі бойы оны үздіксіз құқықтық даярлау жөніндегі шараларды талап етеді.

Оқушы жастарды құқықтық оқытудың басты міндеті-жоғары құқықтық сана мен заңдарды құрметтеу дәстүрін қалыптастыруға құқықтық тәрбиенің барлық кешенін жұмылдыру.

Тұжырымдаманың мақсаты-құқықтық мәдениеттің негізін қалау.

Құқықтық оқытудың мәселелері мен жолдары

Қазіргі уақытта қалыптасқан орта және жоғары мектепте құқықтық оқыту мен тәрбиелеудің деңгейі мен ұйымдастырылуы қазіргі кезеңнің талаптарына сай келмейді. Құқықтық мемлекет құру жағдайында жастар арасындағы қылмыстық жағдай және орта және жоғары оқу орындарында құқық оқытудың төмен деңгейі алаңдаушылық туғызбайды. Оқушылар оқу бағдарламаларына сәйкес құқық негіздерімен тек 9-сыныпта таныса бастайды және оны 32-34 сағат көлемінде бір жыл оқиды.

Орта мектепте заңды үйренуге кеш, өйткені құқықтық сананың негіздері, жеке тұлғаны қалыптастырудың негізі әлдеқайда ертерек салынуы керек. Кәмелетке толмағандардың ауыр қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылығы 14 жастан басталатынын ескеру қажет. Қазірдің өзінде осы жаста студенттер белгілі бір құқықтық білімге ие болуы керек.

Мектепке дейінгі мекемелерде құқықтың негізгі қағидаттары адамгершілік санаттарымен байланысты екенін ескере отырып, балаларды қоғамдық нормалардың "әліппесіне" оқытуды жүргізу қажет.

Сонымен қатар, қазіргі уақытта құқықтық білімді арттыру мен тереңдетуде орта және жоғары мектеп арасында нақты өзара байланыс пен сабақтастық жоқ, жастардың әртүрлі санаттарын құқықтық даярлаудың көлемі мен практикалық бағыты жеткіліксіз, құқықтың тәрбиелік-профилактикалық әлеуетін пайдалану дәрежесі төмен.

Оқушы жастарды құқықтық оқытудың барлық жүйесін түбегейлі қайта құру ұсынылады.

Балабақшадағы тәрбие мен оқыту бағдарламасында адамгершілік-құқықтық тәрбие бойынша бөлім қарастыру ұсынылады.

Балабақшадағы адамгершілік-құқықтық тәрбиенің мақсаты-баланың жеке басының моральдық-құқықтық қасиеттерінің негіздерін, оның бастапқы құқықтық идеялары мен эмоцияларын, мінез-құлық ұстанымдарын қалыптастыру, мектеп жасындағы сәтті құқықтық тәрбиенің негізін дайындау, ата-аналарды мектеп жасына дейінгі балалардың құқықтық тәрбиесіне дайындау, отбасының құқықтық мәдениетін арттыру.

Мектептегі құқықтық тәрбие кезеңінің басталуымен қоғамдағы адамның мінез-құлық ережелерін, қарапайым құқықтық білім мен дағдыларды түсінуді тереңдету және жүйелеу өсуде. Оларды дамыту-оқушылардың жас ерекшеліктерін, қоғамдық қатынастарды, құқықтар мен міндеттерді, жеке адамның жауапкершілігін құқықтық реттеудің ерекшеліктерін түсіну логикасын ескере отырып, бастауыш мектепке тән адамгершілік-құқықтық тәрбиенің әртүрлі нысандарының міндеті. Демек, құқықтық материалды игеру логикасының курс материалымен айтарлықтай сәйкес келуі ("сыртқы әлеммен танысу", I-IV сыныптар).

Толық емес орта мектепте (V-VIII сыныптар) құқықтық тәрбие мен оқыту сапалы жаңа деңгеймен сипатталады, құқықтық білімді меңгеруде, қоғамдағы адамның мінез-құлық қағидаларын түсінуде үлкен жүйелілікке ие болады, тікелей өмірлік жағдайларда заңдық сауаттылық пен құқықтық білімнің рөлі артады. Бұл деңгей, ең алдымен, бітіруші (XI) сыныпта "Құқық негіздері" дербес курсын оқып-үйренумен қамтамасыз етіледі (сондай-ақ осы курсты "азаматтардың конституциялық құқықтары мен міндеттері"деп атауға ұсыныстар енгізіледі). Курс Қазақстан Республикасының Конституциясын, азаматтардың негізгі құқықтары мен міндеттерін, заңдық жауапкершілік, заңдылық пен құқықтық тәртіп мәселелерін, ең алдымен, жеке тұлғаның тұрақты адамгершілік-құқықтық қасиеттерін қалыптастыруға ықпал ететін басқа да тақырыптарды, оның әлеуметтік әділеттілік, адамның жоғары азаматтығы туралы идеяларын зерделеуді көздейді.

Курстың мазмұны негізінен 14 жастан бастап заңнама бойынша жеке тұлғаның құқықтық жағдайында айтарлықтай өзгерістер болатындығына байланысты. Кәмелетке толмағандарды жұмысқа қабылдауға болады, 14 жастан бастап ішінара басталады, ал 16 жастан бастап толық әкімшілік және қылмыстық жауапкершілік, азамат төлқұжат алады, мүліктік, тұрғын үй және басқа да әлеуметтік қатынастар саласындағы азаматтық-құқықтық жағдайы өзгереді. Заңда белгіленген тәртіппен кәмелетке толмағандарға некені тіркеу жасы төмендетілуі мүмкін.

Жалпы білім беретін мектепте (X-XI сыныптар) үйірмелер, клубтар, оқушылардың ғылыми қоғамдары, оқырмандар мен көрермендер конференциялары, құқықтық мәселелер бойынша олимпиадалар сияқты жұмыс түрлерін қарастырған жөн.

Орта жалпы білім беретін мектепте (X-XI сыныптар), кәсіптік-техникалық училищелерде, арнаулы орта оқу орындарында білім берудің осы сатысына сәйкес келетін құқықтық даярлық "Құқық негіздері"курсымен қамтамасыз етіледі. Білім берудің осы кезеңіндегі студенттердің құқықтық идеялары нақты өмірлік жағдайларды толығымен көрсетуі керек. Орта білімнің әр түріне қатысты курс оқу орнының кәсіби бағытын ескере отырып сараланады. Кәсіптік мектептер мен техникалық мектептерде курс студенттердің 9 және 11 жылдық базалық дайындығын ескеруі керек. Арнаулы орта оқу орындарында толықтығы мен теориялық қанығуы бойынша курс жоғары оқу орындарының құқықтық проблематикасына едәуір дәрежеде жақындауға тиіс.

Білім берудің осы кезеңінің жетекші міндеті студенттерді кейінгі жұмыс үшін қажетті құқықтық білім мен дағдылармен қамтамасыз ету болып табылады. Бұл мәселені шешу заңнаманы өндірістік, қызметтік және басқа жағдайларда практикалық қолданудың жеткілікті дағдыларын дамытумен байланысты. Бұған негізінен оқушылардың құқықтық санасына әсер етудің логикалық және тұжырымдамалық құралдары, біріншіден, барлық азаматтар қатысатын типтік, қалыпты, кең таралған қатынастарды реттейтін құқық салалары мен институттарының құқықтық нормаларының неғұрлым нақты, іс жүзінде маңызды ережелерін игеру арқылы қол жеткізіледі; екіншіден, тиісті кәсіби қызметті реттейтін құқықтық нормаларды игеру арқылы.

Заң бойынша жастардың осы жас тобында мәртебеде елеулі өзгерістер бар. 18 жастан бастап кәмелетке толады. Жастар сайлауға және сайлануға, өз мүлкін толықтай өз бетінше басқаруға, неке қатынастарына қатысуға, тиісті еңбек қызметімен айналысқан кезде тиісті материалдық жауапкершілікке ие болуға құқылы.

Жоғары мектеп құқықтық білім беруден күрделі экономикалық және әлеуметтік мәселелерді шығармашылықпен шеше алатын, өндіріс пен ғылыми-техникалық прогрестің құқықтық ұйымдастырушысы және еңбек ұжымының жетекшісі бола алатын маманның кең көкжиегі мен дамыған құқықтық мәдениетін қалыптастыруды талап етеді. Мұндай маманның құқықтық білімі берік теориялық негізге және әлеуметтік дамудың тарихи заңдылықтарын түсінуге негізделуі керек, оған заңның үстемдігінің жалпы саясатында да, жеке, нақты құқықтық жағдайларда да дұрыс бағдарлануға мүмкіндік беруі керек. Бұл міндеттер мемлекеттік және қоғамдық өмірдің маңызды құқықтық аспектілерін ғылыми-теориялық зерттеу процесінде шешіледі, оларды қолданыстағы заң тәртібінде құқық нормаларын іске асыру тұрғысынан бағалайды, осы заң тәртібінде заңдылықты бекітуге өзінің белсенді қатысуы. Маманды құқықтық даярлаудың жоғары оқу орнының деңгейіне қойылатын қажетті талап оның тиісті кәсіптік қызметті (оның басқару аспектілерін қоса алғанда) регламенттейтін құқықтық нормалар жиынтығын жеткілікті түрде толық меңгеруі, осындай нормаларды практикалық пайдаланудың белгілі дағдыларын, оларды қолдануда "тренажды" тұжырымдау болып табылады. ЖОО даярлығында халықаралық-құқықтық аспектілер де болуы тиіс.

Барлық осы талаптар университеттің құқық курсына сәйкес келеді. Жоғары оқу орындарында құқықтық материалды тереңірек игеру және нақтылау үшін арнайы курстар қарастырылуы керек: "Маманданудың құқықтық мәселелері, оның ең өзекті мәселелері", "ғылыми-техникалық процесті құқықтық қамтамасыз ету" және т.б. Курс тек дәрістік қана болмауы тиіс, ол міндетті түрде семинарлар мен практикалық сабақтардың болуын болжауы, компьютерлер мен бейнетехниканы пайдалана отырып, "іскерлік ойындар" нысанында, студенттермен жеке жұмыстың әр түрлі нысандарында іске асырылуы тиіс. Студенттерде құқықтық курстардың мәселелері бойынша курстық жұмыстар жазуға мүмкіндік болуы керек.

Студенттердің құқықтық мәдениетін қалыптастырудың міндетті шарты олардың тиісті аудиториядан тыс сабақтарға қатысуы, өздігінен білім алуы және әлеуметтік-құқықтық белсенділіктің өзге де нысандары болып табылады.

Барлық заңды емес оқу орындарында құқықты оқытудың тұтастығы мен толықтығын оқу пәнінің дербес курстарымен қамтамасыз ету ұсынылады. Бұл пәнді "Құқық негіздері"деп атау ұсынылады.

Бұл тәртіп үш міндетті көздейді:

адамның жоғары азаматтығын, оның жалпы құқықтық мәдениеті мен әлеуметтік белсенділігін қалыптастыру;

таңдаған еңбек қызметіне дайындық процесінде оқушы жастардың арнайы құқықтық білім алуы;

құқық бұзушылықтың ерте алдын алу.

Құқықтық даярлық деңгейлері жастардың үздіксіз білім алуының мынадай негізгі кезеңдеріне сәйкес келеді;

бастауыш деңгей (мектепке дейінгі жас, жалпы білім беретін мектептің бастауыш сыныптары);

орта деңгей (толық емес орта мектеп, жалпы білім беретін орта мектеп, кәсіптік-техникалық училищелер, арнаулы орта оқу орындары);

жоғарғы деңгей (неюридические жоо-лар, неюридические факультеттер емлекеттік